Wieprz, Tanew, Sołokija, Rata- Rzeki Roztocza
Aut. Robert Gmiterek
Rata, Sołokija, Tanew, Wieprz. Tak w kolejności alfabetycznej moglibyśmy uszeregować najważniejsze rzeki Roztocza. Ale kolejność alfabetyczna nic nam nie powie. O tych czterech rzekach najlepiej pisać i rozmawiać w parach, w dualistycznym widzeniu świata, podzielonego na wschód i zachód. Gdy bliżej przyjrzymy się charakterystykom tych roztoczańskich żywiołów wodnych zobaczymy, że występują one w parach i są ze sobą powiązane.
Przyjrzyjmy się Tanwi i Racie. Najlepiej z lotu ptaka. Łączy je Wielki Dział, największa „góra”jaką widziało Roztocze. Gdybyśmy lecieli nad nią na paralotni i w swej wyobraźni obrali ją z buków i sosen, zobaczylibyśmy wyobrażony kształt serca. Serca, które pompuje krew Roztocza, dwoma arteriami. Tanwią na zachód i Ratą na wschód. To dlatego na Roztoczu granice nie dzielą, ale łączą. Choć wody Tanwi wpływają do Sanu, a wody Raty do Bugu, to są te same wody, które odnajdą swój początek na końcu, łącząc się znów, razem z wodami Wieprza i Sołokii, gdzieś w okolicach Wyszogrodu, w Wiśle. Spójrzmy teraz na drugą parę. Wieprz i Sołokija. Tu Roztoczańska Księżniczka, tam Pan Poważny. Dla obojga początkiem jest Roztocze Środkowe, tak Jak dla Tanwi mi Raty Roztocze Wschodnie. Oboje mają swój początek na Roztoczu Środkowym. Całkiem niedaleko. Wieprz zaczyna się tam gdzie leży Wieprzowe Jezioro, a Sołokija tam gdzie kończy się Tomaszów Lubelski. Przez pewien czas płyną niemal równoległymi korytami. Wieprz na zachód, Sołokija na wschód. Zauważyliście. Znów ten sam schemat, co w przypadku Tanwi i Raty. Oczywiście możemy to łatwo wytłumaczyć wododziałem. Wszak wododział to to, co charakteryzuje Roztocze, którego nazwa została prawdopodobnie po raz pierwszy użyta pod koniec wieku XIX.
W „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich” o Roztoczu napisano tak: „Nad Kotliną Lwowską wyniosłym upłazem z zachodnim stokiem Gołogór. Pasmo to zaczynające się w okolicy Zamarstynowa i Kleparowa pod Lwowem ciągnie się na wysokości ok. 380 m ku płn. zach. do Magierowa, a stamtąd dalej w równej prawie odległości od Bugu i Sanu na Potylicz, Werchratę i Bełżec. Tworzy ono dział wodny Bugu i Sanu. Główny grzbiet Roztocza ma postać wydłużonej a wąskiej wyżyny, nad którą wznoszą się odosobnione garby. Ku wsch. odrywają się od głównego pasma tylko dwie dłuższe, niskie ciekliny i posuwają za biegiem Pełtwi i Jaryczówki aż po Zadwórze i Milatyn. Od góry Haraj nad Żółkwią dalej ku płn. odrzyna się już wschodni blok Roztocza stromiej, a poprzedzierany jest w wielu miejscach głębokimi dolinami i parowami o bokach skalistych i o dnie zasypanym wielkiemi złomami piaskowca. Pochyłość zachodnia jest o wiele łagodniejsza, rozgałęzia się szeroko piaszczystymi i lesistymi pagórkami, które sięgają gdzieniegdzie aż do samego brzegu Sanu.”
Czy to nie woda ukształtowała więc współczesny obraz Roztocza? Woda Tanwi, Raty, Sołokii i Wieprza, a jeszcze wcześniej zanim te rzeki miały szansę wypłynąć na powierzchnię, woda, która wypełniała mioceńskie morze?
Wzdłuż biegu rzek powstawały ludzkie osiedla ( Pizuny), wioski ( Werchrata , Łukawica, Pisklaki, Leliszka, Pańków), a później miasta ( Narol, Szczebrzeszyn, Tomaszów Lubelski, Płazów, Lipsko, Krasnobród), Dzięki rzekom Roztocze wreszcie zaludniło się. Powstawały huty ( Huta Stara, Huta Różaniecka) rudy ( Ruda Żurawiecka, Ruda Wołoska, Ruda Żelazna), hamernie ( Hamernia) papiernie ( Hamernia, Ruda Różaniecka) młyny prochowe i zbożowe ( Grochy, Żuki, Kuryje, Młynki, Borowe Młyny, Bondyrz, Szczebrzeszyn), a w końcu na początku XXI wieku w miejscach najbardziej zagospodarowanych i przystępnych nastąpił prawdziwy kajakowy boom (Guciów, Bondyrz, Hutki, Zwierzyniec, Ruda Żurawiecka, Huta Szumy), Rzeki Roztocza stały się kajakowym eldorado. Spływy kajakowe na stałe odcisnęły swoje piętno w krajobrazie Roztocza. Spływy kajakowe na Wieprzu, spływy kajakowe na Tanwi, spływy kajakowe na Sołokii. Jedynie Rata pozostała jeszcze nietknięta i sama sobie sterem, żeglarzem, okrętem płynie bez steru i wiosła, w stronę wschodzącego słońca.
